سیل انباشت یا کاهش سرمایه اجتماعی

بهنام فروتن نیا*- با وقوع سیلاب ویرانگر لرستان در ۱۲ فروردین سالجاری و بروز خسارت سنگین به زیر ساخت های عمرانی،اقتصادی و منازل خانوارهای مناطق سیل زده،ایران شاهد یک خیزش اجتماعی منحصر به فرد و تجربه جدید شد که البته قبل از لرستان در استان های مازندران و گلستان نیز فعالیت وجود داشت. در حالیکه پس از وقوع زلزله ثلاث بابا جانی و سرپل زهاب سلبریتی ها با حضور گسترده وفعال بخش عمده ایی از کمک های مردمی را جذب کردند اما در سیلاب های اخیر حضوری کمرنگ و شاید در سایه کمک کردند.در حالیکه گروه های جهادی ،طلاب،بسیج، ارتش، سپاه نیرو های مردمی خودجوش و حتی هیئت های مذهبی دریک حرکت کم نظیر به کمک هموطنان سیل زده شتافتند.
پس از سیل خروشان لرستان اظهار نظرهای مختلفی از سوی برخی مسئولین و تحصیل کردگان علوم اجتماعی و به ویژه جامعه شناسی در مورد سرمایه اجتماعی در برخی خبرگزاری ها و رسانه های ارتباط جمعی بیان شد که خلاف واقعیت بود
در این مجال سعی می شود سرمایه اجتماعی سیل لرستان با نگاهی کارشناسی و آموزشی بیان شود.

*مفهوم سرمایه اجتماعی

امروزه در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی ، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفته است . سرمایه اجتماعی ، یا بعد معنوی یک اجتماع ، میراثی تاریخی است که از طریق تشویق افراد به «همکاری» و «مشارکت» در تعاملات اجتماعی ، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع ، فائق آید و حرکت به سوی رشد وتوسعه شتابان اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و … را امکان پذیر سازد.
در واقع ، سرمایه اجتماعی را می توان در کنار سرمایه های اقتصادی و انسانی ، بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود . بدون سرمایه اجتماعی ، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایه ای نمی رسد ، به طوری که بسیاری از گروه ها، سازمان ها و جوامع انسانی ، بدون سرمایه اقتصادی و صرفا با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانسته اند به موفقیت دست یابند ، اما هیچ مجموعه انسانی ، بدون سرمایه اجتماعی نمی تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد.سرمایه اجتماعی ، به زندگی فرد ، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر میکند هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد ، آن ملت ، خوشبخت تر و ثروتمندتر خواهد بود .

*ابعاد سرمایه اجتماعی

برخی از ابعاد جنبه ها و اَشکال سرمایه اجتماعی ـ که گاه از آنها به عنوان ارزش های اجتماعی نیز یاد می شود ـ عبارت اند از : اعتماد ، صداقت ، حسن تفاهم ، سلامتی نفس ، همدردی ، دوستی ، همبستگی ، فداکاری و … . این ابعاد از طریق جریان های اطلاع رسانی مثل آموزش مربوط به مشاغل ، تبادل عقاید ، تبادل اطلاعات ، هنجارهای مربوط به معاملات در شبکه های اجتماعی ، مشارکت های مردمی ، گروه های خودیاری و نوع دوستی و روحیه جمع گرایی در برابر فردگرایی ، و … بین اعضای شبکه های اجتماعی شکل می گیرد ، به طوری که جای پای این بحث را در روابط تمامی گروه های اجتماعی از قبیل : مذهبی ، ورزشی (باشگاه ها) ، مدنی (انجمن ها ، اتحادیه ها ، احزاب و رسانه های مستقل) ، آموزشی و تربیتی (مدارس ، دانشگاه ها ) و در روابط همسایگی ، دوستانه ، شغلی و خانوادگی نیز می توان مشاهده کرد.

* تعاریف نظریه پردازان سرمایه اجتماعی

پوتنام نیز یکی دیگر از محققین اخیر سرمایه اجتماعی است که سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از مفاهیمی مانند : اعتماد ، هنجارها و شبکه ها می داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع می شود و در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین خواهد کرد . او سرمایه اجتماعی را به عنوان وسیله ای برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی ، در نظام های مختلف سیاسی می دانست و تأکید عمده وی بر مفهوم اعتماد بود.
اِوا کاکس نیز در تعریف سرمایه اجتماعی گفت که این مفهوم به : «فرآیندهای بین فردی ، که اعتماد و هنجارهای اجتماعی و شبکه روابط را می سازند و همکاری و هماهنگی متقابل را تسهیل می کنند» مربوط می شود که در نتیجه آن ، منافع متقابل ، افزایش می یابد . از نظر وی سرمایه اجتماعی قابل اندازه گیری است و منزلت اجتماعیِ سایر سرمایه ها را نیز در بر دارد.
و در نهایت ، فوکویاما ، سرمایه اجتماعی را یک هنجار اجتماعی محسوب می کند که همکاری بین دو یا چند نفر را تقویت می بخشد و آن را ویژگی عمل متقابل بین دو دوست می داند . او معتقد است که اعتماد ، شبکه های ارتباطی و جامعه مدنی ، همگی محصول سرمایه اجتماعی هستند ، نه این که خود آنها سرمایه اجتماعی به حساب آیند . از نظر او هنجارهایی سرمایه اجتماعی هستند که به همکاری در گروه ها منجر شوند.

*تعریف عمومی سرمایه اجتماعی:

سرمایه اجتماعی ، عبارت است از یک ظرفیت (جوهر اجتماعی) که هماهنگی و همکاری را

در جامعه و گروه ، تسهیل می کند . در واقع ، می توان سرمایه اجتماعی را یک مفهوم مرکب که دارای سه بعد : ساختار ، محتوا و کارکرد است ، تلقی نمود که ساختار اجتماعی آن ، همان شبکه ارتباطات اجتماعی است و محتوای آن ، عبارت از اعتماد و هنجارهای اجتماعی است و کارکرد آن نیز همان عمل متقابل اجتماعی است.
*** عوامل ساخت سرمایه اجتماعی:
عوامل نهادی : نهاد به معنای قانون ، رسم ، عرف ، عادت و یا سازمانی است که در زندگی سیاسی یا اجتماعی مردم ، مؤثّر واقع می شود ونظام هدف داری را در جهت رفع نیازهای یک اجتماعِ سازمان یافته ، ایجاد می کند ، مانند : دولت و مجموع فعالیت های اجتماعی آن.
عوامل خودجوش : هنجارهایی که به صورت خودجوش ، به جای قانون و دیگر نهادهای رسمی ، از کُنش های متقابل اعضای یک اجتماع به وجود می آیند و ناشی از انتخاب های تعمّدی نیستند ، در این دسته قرار می گیرند.(کمک های مردمی،حضور داوطلبانه،گروه های غیر رسمی)
عوامل بیرونی : منظور از این دسته عوامل ، هنجارهایی هستند که از جایی ، غیر از همان اجتماعی که در آن به کار رفته اند ، سرچشمه می گیرند ، همچون : دین ، مذهب ، ایدئولوژی و فرهنگ و ملیت.

عوامل طبیعی: روابط خویشاوندی و همبستگی های قومی

آنچه در سیلاب لرستان از منظر اجتماعی قابل بررسی است اعتماد به عنوان یکی از شاخص های سرمایه اجتماعی در ساختار ابعاد آنست بطور کلی اعتماد یک انتظار مثبت است در رابطه با اینکه طرف مقابل در رفتار کردار و تصمیمات خود به گونه ایی فرصت طلبانه رفتار نمی کند.
در سیلاب لرستان یک انسجام اجتماعی با عنوان اعتماد سیستمی و شخصی از سوی آسیب دیدگان و نیروهای مردمی،جهادی،بسیج،سپاه، ارتش و نیروهای داوطلب مردمی شکل گرفت و یک اجتماع متکثر هدفمند در کنار همدیگر قرار گرفت و کنشگران تاثیر گذار عرصه اجتماعی به ویژه در پلدختر و معمولان بودند.
اعتماد شخصی مبتنی بر تجربیات افراد در دوره های مختلف ایجاد شده و معمولا افراد حاضر در صحنه به رهبران گروه اعتقاد داشته و در انجام فعالیت های بین گروهی با اعتماد و هماهنگ عمل می نمایند فراخوان گرو های جهادی،طلاب،دانشجویان،نیرو های مردمی از نمونه های بارز اعتماد شخصی به عنوان سرمایه اجتماعی بی بدیل در سیلاب لرستان بود.

*کاهش اعتماد سیاسی در درجه بالایی بود

اعتماد سیستمی اما شاخص سرمایه اجتماعی است که اعتماد فرد به کارکرد یک سیستم اجتماعی و قابل اتکا بودن ساختار های اجتماعی است مانند حضور پزشکان،مشاوران خانواده،نیروهای امنیتی،طلاب دینی و برخی افراد متخصص بدون توجه به قوانین موضوعه مورد وثوق آسیب دیدگان و یک پدیده اجتماعی به نام فراتر از اجتماع می توان نامبرد در این بخش هم سرمایه اجتماعی سیستمی غیر دولتی انباشت و افزایش داشت.
آنچه در سیلاب لرستان و بخصوص شهرستان پلدختر مشهود و نمایان بود کاهش اعتماد سیاسی در درجه بالایی بود اما اعتماد سیاسی چیست؟ اعتماد سیاسی درجه ایی از باور مردم به توانایی و موفقیت مسئولین سیاسی در برآورده ساختن انتظارات آنان است. این عنصر مهم و کلیدی در تلقی و ادراک شهروندان از کار آمدی دولت نهفته است و نه در واقعیت و موفقیت های دولت به این معنی که مسئولین دولتی ممکن است از نظر آمار و ارقام و اطلاعات دستگاه های خود از کار آمدی در عرصه های مختلف برخوردار باشد ولی مردم چنین تلقی و برداشتی نداشته باشند و اینجا همان نقطه آسیب دولت می باشد که مدیران نتوانستند در این بخش کارنامه قابل قبولی ارائه نمایند اگر چه دلایل متعددی در این امر موثر بوده اما یکی از پیامد های این کاهش اعتماد سیاسی عدم برنامه ریزی مناسب و علمی در برخورد با بحران سیل لرستان بود که با بی توجهی مسئولان در تعامل با عامه مردم بود اگر چه برخی مسئولان ارشد استان از افتخارات افزایش سرمایه اجتماعی در حضور رئیس جمهور نامبردند ولی باید یاد آوری کرد افزایش سرمایه اجتماعی در بخش دولتی قابل درک نیست و از طرفی برخی از کارشناسان جامعه شناسی در مصاحبه با خبرگزاری دولتی علت کاهش سرمایه اجتماعی را درگیری بر سر توزیع کالا در یک روستا بیان می کند که از نظر علمی این ارتباطی با سرمایه اجتماعی ندارد؟
بدون شک برنده اصلی افزایش سرمایه اجتماعی مردم،گروه های جهادی،بسیج،سپاه،ارتش،طلاب و روحانیون بودند.

*جامعه شناس

پایگاه تحلیلی- خبری سنگ نوشته