پل های تاریخی لرستان شاهکار معماری ایران

پایگاه خبری سنگ نوشته، یادداشت- نخستین گام در حفظ و بررسی اولیه یک اثر تاریخی  فرهنگی ثبت آن در «فهرست آثار ملی» است. ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی به منظور تسهیل حفاظت قانونی از آن اثر است. آثار تاریخی پس از ثبت ملی، مورد حمایت قانونی قرار می گیرند.

برای نخستین بار در اساسنامه اولیه انجمن آثار ملی، تدابیری برای حفاظت از آثار تاریخی اندیشیده شد که با این تدابیر بعدها در سال ۱۳۰۹ با تدوین قانون حفظ آثار ملی زنجیره حفاظت از این آثار تکمیل شد. سلیمان تپه در لرستان آن روزگار اولین اثری بود که در ۲۴ شهریورماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی قرار گرفت و تا به امروز بعد از ۸۹ سال بیش از ۳۴ هزار اثر تاریخی- فرهنگی در ایران به ثبت ملی رسیده اند.

لرستان با وجود ۲۴۱۹ اثر غیرمنقول در فهرست آثار ملی و بیش ۵۰۰۰ اثر تاریخی-فرهنگی، طبیعی و ناملموس یکی از استان های پیشتاز کشور است. از این تعداد اثر در مجموع  ۱۰۰ پل تاریخی در این استان مورد شناسایی قرار گرفته است. وجود این تعداد پل متعدد و عظیم از ادوار مختلف تاریخی در استان نمایانگر پیوستگی گذرگاهی در دوران مختلف است. نقش اساسی راهها و پل های تاریخی در مسیر تکامل تمدنهای بشری غیر قابل اغماض و چشم پوشی است، بطوریکه ارتباطات از امور زیر بنایی جوامع انسانی بوده و خود عاملی در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این جوامع محسوب می شود.

قرارگرفتن استان لرستان از دیر باز در مسیر راههای تاریخی که علاوه بر ارتباط دو پایتخت شوش و اکباتان در دوره های متفاوت تاریخی، همواره ناحیه قدیم بابل، سپس تیسفون، بعد بغداد را به اصفهان، شوش را به بیستون و شوش را به ماسبذان برقرار می کرده و از سوی دیگر رودهای پرآب و شرایط خاص توپوگرافی در این استان، توجه به صنعت پل سازی را حایز اهمیت ساخته است.

تعداد قابل توجهی از این ۱۰۰ پل متعلق به دوران اسلامی است

تعداد قابل توجهی از این ۱۰۰ پل متعلق به دوران اسلامی است، که از این تعداد ۵ پل بزرگ گاومیشان، کشکان، کلهر، سی پله و پلدختر، هم دوره با حکمرانی ابو النجم بدر بن حسنویه بر جبال زاگرس است. بدر بن حسنویه در آغاز با توجه به حمایتهای عضدالدوله توانست برنامه های وسیع پل سازی در استان لرستان را به اجرا در آورد و در این مدت به یک باره در کنار پل های قدیمی، پل های جدیدی بنا نهاده شد که ایجاد این پل ها در استان لرستان در همین راستا و تقویت ارتباط بین ایران و بغداد بوده است.

پل تاریخی گاومیشان

این پل با طولی در حدود ۱۷۹/۵ متر با جهت شرقی- غربی بر روی رودخانه سیمره احداث گردیده است. در ساخت این پل علاوه بر سنگ های پاکتراش و آجر، سنگ هایی در قواره آجری و کوهی در بدنه دیوارهای جانبی و همچنین سنگ های قلوه ای و شکسته به عنوان حجم پرکننده استفاده شده است.

از جمله ویژگی های خاص این پل می توان به اجرای بزرگترین طاق ایران به عرض دهانه بیش از ۳۰ متر اشاره کرد، اجرای دهانه با این طول در معماری ایران بی نظیر بوده و اجرای آن فقط و فقط مستلزم داشتن دانش فنی و اجرایی بسیار بالایی است.

این اثر در سوم اسفند ماه ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۲۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل کلهر

پل کلهر/کلهرت یا معمولان در شهرستان پلدختر واقع شده است. این پل در محور مستقیم شرقی- غربی دارای ۴ پایه است. که در مسیر مستقیم رودخانه ساخته شده اند. طول پل در محور مستقیم حدود ۹۱ متر بوده و سطح گذر آن نیز حدود ۷/۶۰ متر است. بنا بر کتیبه نصب شده بر بدنه غربی پل، سازنده پل کلهر را بدر بن حسنویه و شروع ساخت آن را ۳۷۴ ه.ق معرفی می نماید.

در مورد طاق های پل کلهر باید گفت که معماران آن دوره با دستیابی به پوشش دهانه ای بزرگ به عرض ۲۶ متر شاهکار بزرگی را آفریده اند، ایجاد فضاهای سبک سازی با ساخت دهلیزهای دو طبقه پل کلهر نشان می دهد که پل سازان قدیمی در ساخت پل بسیار از هم الهام گرفته اند. مهندسی خاص این پل ها باعث شده مرحوم آیت الله زاده شیرازی خلق این اثر و سازه ساختمانی را از نقطه نظر سرمایه گذاری، نیروهای انسانی و تکنولوژی آن هم در محدوده یک نسل، شگرف و تعجب آور توصیف نماید.

پل کشکان:

این پل در محوری مستقیم به طول ۲۸۵ متر و راه عبور ۸ متر دو کناره شرقی و غربی رودخانه کشکان را به یکدیگر مرتبط نموده، طول کلی آن با انضمام پایه های فرعی و با احتساب دنباله پل حدود ۳۴۰ متر است. با توجه به شیب عمومی زمین، ارتفاع ۳۰ متری پل، در کرانه شرقی به ۱۶ متر در انتهای غربی کاهش یافته است. بنابراین پل کشکان با ۱۲ دهانه طاق یکی از مرتفع ترین و بزرگترین پل های تاریخی ایران محسوب می شود که صرفاً عملکرد ارتباطی داشته است.

اجرای طاق به عرض بیش از ۲۷ متر و همچنین انتخاب محل احداث این پل و تفاوت ارتفاعی بین دو سرپل از عوامل مهم و قابل توجه در اجرای نقشه آن بوده، بدون شک سازنده پل کشکان، شناخت دقیقی از عرض طغیانی رودخانه داشته است. وی با انتخاب بیشترین محل گدار رودخانه همیشه خروشان کشکان مصونیت پل را در مقابل دوره بازگشت سیل تضمین نموده است. در کنار این پل تاریخی بقایایی از چهار پل تاریخی مشهود بوده که با توجه به نوع مصالح و شکل این پایه ها احتمالا متعلق به دوره ساسانی است.

ساخت پل کشکان طبق کتیبه نصب شده بر کرانه شرقی آن در سال ۳۸۹ شروع و بعد از ۱۰ سال به اتمام می رسد. این پل به شماره ۳۳۵ و در تاریخ ۲۰ بهمن ماه ۱۳۱۸ با نام پل رودخانه کشکانرود در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پل سی پله:

این پل بر روی رودخانه سیمره و در غرب بخش سرطرحان از توابع شهرستان کوهدشت واقع شده است. پل در وضعیت اولیه دارای ۵ دهانه، به طول ۱۱۰ متر و با راه عبور ۷/۶۵ متر بوده، که اینک تنها دو دهانه از آن باقی مانده، همچنین ارتفاع متوسط پل از سطح بام تا روی صخره های میانی حدود ۱۳ متر برآورد می شود.

در خصوص تاریخ گذاری این پل تاریخی کاظم ملازاده در کتاب بناهای عامه المنفعه نوشته است: «اطلاع دقیقی در خصوص تاریخ ساخت بنا در دست نیست. والفرام کلایس با توجه به شباهت معماری آن با پل کشکان- مربوط به ۳۸۹ﻫ .ق- آنها را همزمان می داند (…)» همانطور که اشاره شد با توجه به شباهت هندسه و نوع طاق های این پل تاریخی و روش اجرای آنها ساخت پل در دوره بدر بن حسنویه دور از ذهن نخواهد بود.

این پل تاریخی در ۲۵ اسفند ماه ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 

پل پلدختر:

پل دختر بر روی رودخانه کشکان و در دروازه شمالی شهر پلدختر واقع شده است. طول این پل حدود ۲۶۰ متر است که با احتساب دنباله های غربی آن بالغ بر ۳۶۰ متر می شود. راه عبور آن نیز بین ۸/۹۰- ۹/۲۰متر قابل برآورد است.

سر هنری راولینسون در سال ۱۸۳۶ م که به شدت تحت تاثیر عظمت پل قرار گرفته بود راجع به تاریخ آن نوشته است: «از نظر عظمت نظیر آن را در هیچ جای ایران ندیده ام به نظر من این پل مربوط به دوره ساسانی است و جاده بیستون را به شهر مورد علاقه شان یعنی شوش متصل می کرده» اما اشتاین که با دقت بیشتری به جزئیات آن پرداخته و با مقایسه ویژگیهای ساختاری پلدختر مانند طاق تیزه دار در ساحل چپ و همچنین راست و نوع پوشش هسته ملاتی آن و ویژگی های مشابه پل های تاریخ گذاری شده منطقه، (همچون کشکان و معمولان) بقایای موجود را مربوط به اوایل دوران اسلامی دانسته است. وجود بقایای بخشی از پایه های دو پل دیگر از دوره های پیشین تر در پایین دست این پل تاریخی مشهود است.

تهیه و تنظیم: امین صفایی زاده