فضای سبز در کشورهای پیشرفته جهان از منظر اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی ، چیدمان و طراحی ساختار فضای سبز بر مبنای مولفه های خاص همان منطقه انجام می شود اما در کشورهای رو به توسعه همچون ایران، به دلیل فقدان زیر ساخت های شهری و نبود عناصر زیباسازی، چمن کاری و گلکاری بیشتر ابزار و عناصری برای زیبایی شهرها محسوب می شوند و همین عامل، مانع از توسعه سرانه های فضای سبز منطبق با واقعیت ها شده است.
رضا کرمیان*- کمبود آب در کلانشهرها یکی از مواردی است که همواره مورد توجه برنامه‌ریزان و مسولان شهری قرار گرفته است و با توجه به اینکه یکی از بزرگترین خانواده‌های مصرف‌کننده آب در شهرها، فضای سبز شهری است، لزوم نگاه ذخیره‌کننده به مصرف آب در این زمینه بیشتر احساس می‌شود.از آن جایی که صرفه جویی در مصرف آب ضرورتی اجتناب ناپذیر برای جلوگیری از بحران آب است لذا سازمانهای متولی در امر فضای سبز شهری همواره باید راهکارهای نوین در مدیریت بهینه مصرف آب و ساماندهی سیستم های آبیاری فضای سبز را مورد توجه قرار دهند.
اگر بر این باور باشیم که آب این کیمیای حیات بخش حیات انسان و طبیعت منشا بسیاری از تحولات اساسی است، اجرای بخشی از برنامه های مدیریت منابع آب در فضای سبز ارتباطی مستقیم با مباحث مالی و فنی دارد البته شرایط آب و هوایی هم می تواند به عنوان یک عامل مهم مد نظر قرار گیرد.
توسعه فضای سبز و داشتن شهری زیبا و سالم تکلیفی بر دوش همه شهروندان خرم آبادی است و سازمان های مردم نهاد می توانند نقش مهمی در ایستادگی مقابل آلاینده های محیط زیستی، کاهش ترافیک و آلودگی هوا، نابودی درختان و تغییر کاربری باغات و توسعه درختکاری در باغچه منازل ایفا نمایند و یاریگر مدیریت شهری در مسیر سختی که در پیش رو دارد، باشند.
بهبود وضعیت فضای سبز به لحاظ کمی و محتوایی و نزدیک شدن به سرانه های استاندارد به عنوان مهمترین رویکرد ، بایستی مد نظر سازمان پارکها و فضای سبز طی برنامه های کوتاه، میان و بلند مدت با محور قرار دادن حرفه ای گری، بهره مندی از تجارب موفق کلانشهرهای کشور در این زمینه و پرهیز از سیاسی کاری و دخیل نکردن احساسات و علایق شخصی در تصمیم گیریهای مدیریتی باشد.
بر خلاف برخی تصورات موجود، هدف از گسترش و توسعه فضای سبز صرفا زیباسازی شهری نیست، گسترش فضای سبز پارکی و جنگلی نسخه ای شفابخش برای کاهش مشکلات ترافیکی، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و بحران کم آبی است که شاید مهمترین کارد فضای سبز آرامش روانی و تلطیف روحی شهروندان باشد اما نباید از کنار اهمیت اکولوژيکي اش به سادگی گذشت.
لزوم بازنگری گياه شناختی و انتخاب گونه های گیاهی مناسب و سازگاربا شرایط اقلیمی منطقه به عنوان ضرورتی انکار ناپذیر می تواند در مدیریت منابع آب فضای سبز شهری و عرصه‌های طبیعی تاثیری شگرف ایجاد کند. به طور کلی فضای سبز بر خلاف فضایی که اغلب در ذهن تداعی می‌کند، تنها محلی دارای گیاه نیست بلکه نماد و سمبل تفکرات فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و مکان ظهور آن تنها در پارکها نیست، بلکه باغها، باغچه‌ها، نوار سبز حاشیه شهرها، خیابانها و حتی گورستانها را نیز شامل می‌گردد. فضای سبز شهری به ویژه در شهرهای بزرگ و صنعتی دارای عملکردهای مختلفی می‌باشد. از یک سو شرایط مناسبی برای گذراندن اوقات فراغت شهروندان را فراهم می‌سازد و از سوی دیگر در بهبود شرایط زیستی از جمله کاهش آلودگی هوا و آلودگی صوتی نقش دارد.
در سالهای اخیر آنچه در بخش مدیریت فضای سبز شهرمان بیشتر جلب توجه می‌نماید ایجاد فضای سبز جدید و توسعه آن بوده است و این در حالی است که حفظ و نگهداری فضاها و گونه‌های گیاهی (با حفظ تنوع آن) که در واقع پتانسیل فضای سبز شهری را تشکیل می‌دهد، مهم تر از مقوله توسعه می‌باشد. از این رو اندیشیدن برای ایجاد محیط زندگی بهتر، مناسب تر و متناسب با شان انسانی شهروندان، هدف و رسالت متولیان فضای سبز شهری است. سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری خرم آباد در بحث آبیاری عرصه های فضای سبز، پارکها و کمربندهای سبز با توجه به بحران کم آبی باید به دنبال تلفیق منابع آبی با یکدیگر باشد که از چند طریق می توان به این مهم دست یافت
۱- انتخاب گونه های گیاهی که با شرایط اقلیمی و آب و هوایی سازگاری بیشتری داشته باشند و نیازشان به آبیاری کمتر باشد.
۲-استفاده از شبکه های کارشناسی توزیع آب و سیستم های علمی آبیاری که در استفاده بهینه از منابع آبی تاثیر بسزایی دارد
۳-بهبود وضعیت حاصلخیزی خاک جهت افزایش میزان جذب رطوبت بهینه و حفظ آن در خاک.
برای مثال در بحث جنگلکاری حاشیه شهر انتخاب گونه های گیاهی و درختچه های مقاوم به کم آبی و خشکی میتواند یک راهکار مناسب در حفظ و مدیریت منابع آب خصوصا در مواقع کم آبی باشد. البته سلیقه و علاقه شهروندان نسبت به سبزینگی شهر بایستی سازمان پارکها را از شتابزدگی جهت جایگزینی سریع گونه های گیاهی باز دارد. و طی چند سال بتدریج گونه های مقاوم به کم آبی بتدریج جایگزین گونه های با نیاز آبی زیاد گردد.البته یک شبه نمی توان گلکاری و چمن کاریها را که اتفاقا نیاز آبی بالایی دارند جمع کرد و با این کار موجب نارضایتی شهروندان در برابر چنین تصمیماتی شد .
یکی دیگراز راهکارها تامين آب مورد نياز فضاي سبز شهري در زمانهای بحرانی از محل منابع آب بازيافت شده شهري می باشد. مشکل تامين آب فضاي سبز شهري موضوعي نيست که ما اکنون با آن مواجه شده باشيم بلکه اين مشکل از یک قرن پيش در دنيا مطرح بوده و بهترين راهکار آن در کشورهای توسعه یافته بازيافت آب خام حاصله از فاضلاب شهري است.آب به هيچ وجه کالاي يک بار مصرف نيست در نتيجه بر اساس قانون، سازمان هاي متولي آب در کشور موظف به احداث تاسيسات بازيافت فاضلاب شهري هستند و باید بخشي از آن را براي توسعه فضاي سبز شهرها کارسازي کنند.
با توجه به بحران خشکسالی در کشور و همچنین به منظور مدیریت بهینه مصرف آب، شهرهاي بزرگ بايد چرخه بازيافت فاضلاب شهري را فرآيندسازي کنند و مانع از خروج آب از چرخه توليد و مصرف شوند. بر اين اساس پيشنهادي که از سال ها پيش براي استفاده از آب خام فاضلاب هاي شهري براي گسترش فضاي سبز شهرها ارائه شده، اکنون زمان اجرايي شدن آن است. اگرچه به صورت محدود دربرخي از شهرها اجرا شده است اما نياز مبرم فعلي محيط هاي شهري ايجاب مي کند که با توجه به روند آلودگي هوا خصوصا در کلان شهرها نیاز به گسترش فضاي سبز یکی از اقدامات بی بدیل سازمانهای متولی در امر توسعه فضای سبز شهری و جنگلی به منظور فضاي مطلوب رواني و آرامش روحي شهروندان باشد.اصل استفاده از آب خام فاضلاب شهري استفاده توام از «گونه هاي با نیاز آبی کم » است لذا گام بعدي در تامين فضاي سبز شهري جانمايي این گونه در فضاي سبز شهري است.
همچنین ضعف زیر ساخت ها ی زیباسازی در رابطه با مدیریت منابع آب در خرم آباد و سایر شهرهای استان می تواند به علت تاخیر درجایگزینی گونه های مناسب و مقاوم با گونه های کنونی باشد. از آنجا که چمن کاری و گلکاری های کنونی از شیوه های مرسوم و متداول و همچنین بهترین و آسان ترین راهکار برای ایجاد فضای سبز در شهرهاست ؛ بنابراین روند جایگزینی، سختی ها و پیچیدگی های خاص خود را خواهد داشت.
*محقق مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان
