اعتیاد؛ عامل فروپاشی خانواده ها

بهنام فروتن نیا- اعتیاد پدیده‌ای است که از زمان های دور در جوامع بشری وجود داشته است. در حال حاضر نیز با وجود پیشرفت های علمی و افزایش غیر قابل تردید سطح شعور و آگاهی مردم، دامنه اعتیاد همچنان در حال گسترش می‏باشد و هر ساله افراد زیادی را به کام خود می‌کشاند. پدیده اعتیاد در جهان امروز به صورت یک معضل خانمان سوز باعث از هم پاشیده شدن بسیاری از خانواده ها، به انحراف کشیده شدن بسیاری از نوجوانان و جوانان، شیوع بسیاری از بیماری ها و ضرر و زیان های اقتصادی و مرگ و میر گردیده است. اعتیاد مهم ترین آسیب اجتماعی است که ریشه در مسائل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و روانی جامعه دارد و متقابلاً بر روان فرد و اجتماع تأثیر می‌گذارد. به عبارتی دیگر، بین اعتیاد، جامعه و روان فرد رابطه بسیار نزدیکی وجود دارد و عمق فاجعه آنگاه ظهور پیدا می‌کند که بدانیم بلای مذکور نقش مؤثر خود را برروی نیروی فعال جامعه یعنی جوانان ایفاء می‌کند.
با توجه به اینکه مسئله ی((خانواده ی پایدار)) در سند چشم انداز ۲۰ ساله ی ایران با ویژگی های ؛ برخوردار از سلامت رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصت های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده برنامه ریزی شده است. در ماده ۹۷ قانون توسعه پنجم نیز دولت مکلف شده، به منظور پیشگیری وکاهش آسیب های اجتماعی، با تاکید بر پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر، مشتمل بر محور های تقویت بنیان خانواده وتوانمند سازی افراد اقدام نماید.
اهمیت موضوع خانواده در نظام اجتماعی از جایگاه رفیعی برخوردار می باشد.اما در سال های اخیر افزایش نرخ طلاق در خانواده ایرانی موجب نگرانی شده است. اگر چه دلایل متفاوت روحی روانی، اقتصادی، اجتماعی دربروز این واقع وپیامد های ناگوار پس از طلاق وجود دارد. اما این نکته را نباید فراموش کرد که درصد بالایی از طلاق های رخ داده به علت اعتیاد به مواد مخدر وروانگردان می باشد که این نوع طلاق ؛ آسیب اجتماعی خطر ناکتر نسبت به سایر طلاق ها می باشد. عمدتا زنان مطلقه ناشی از اعتیاد از نظر روحی روانی، اقتصادی ومنزلت اجتماعی جایگاه نازلتری نسبت به سایر زنان دارند وتوان اداره خود وکودکانی که معمولا در عوض بهای مهریه، نقه وسایر حقوق از سرپرست معتاد تحویل می گیرند را نداشته واز طرفی پذیرش این افراد در نهاد های حمایتی به سختی صورت می گیرد وخدمات کمتری نسبت به سایر زنان سرپرست خانوار نظیر فوت همسر دریافت می کنند.
نظر به اینکه یکی از خطرناک ترین پدیده هایی که نسل بشر را در معرض سقوط و انحطاط روانی، اخلاقی و جسمانی قرار می‏دهد و سلامت فرد و جامعه را تهدید می‌کند، اعتیاد به مواد مخدر است. گسترش و روند رو به افزایش اعتیاد به مواد مخدر، بنیان های فرهنگی، روانی و اجتماعی یک جامعه و به ویژه بنیان خانواده را به شدت متزلزل می‌سازد. آمارها نشان می‏دهد که همه گروه‌های سنی در معرض خطر اعتیاد قرار دارند، لیکن در این بین، سهم جوانان بیشتر از دیگران است. اعتیاد در کنار فقر و جهل تشکیل مثلث شومی را می‌دهند که نتیجه آن حذف نشاط، سرزندگی و پویایی از میان جامعه به ویژه جوانان است.

علل و عوامل گرایش به اعتیاد

از منظر جامعه شناختی، اعتیاد، آسیبی اجتماعی است که تحت شرایط خاص اجتماعی، در طول زمان ایجاد می‎شود و تحت شرایطی نیز افزایش یا کاهش می‎یابد. تحقیقات نشان می‎دهد که افراد در معرض خطر اعتیاد، معمولاً از اقشار محروم جامعه، فاقد امکانات کسب مهارت، بیسواد و کم سواد، مهاجرات و حاشيه نشينان،بیکاری و افراد داری سرپرست معتاد هستنداما در سالهای اخیر این مرز بندی دچار تغییر شده و نمونه های فراوان در اقشار تحصیلکرده،قشر دانشجو،ورزشکار، حتی کارکنان رسمی و افرادی با منزلت اجتماعی دچار این بیماری مهلک شده اند.و به نوعی یک مسئله اجتماعی نوین در مقابل برنامه ریزان و متخصصان مبارزه با سوءمصرف مواد مخدر قرار گرفته به نوعی که سمت و سوی مبارزه و آگاهی سازی به کف خیابان و معتادان فقیر جلب شده و لایه های پنهان معتادان دارای درآمد و شغل با ظاهر آراسته فراموش و یا اصولا در معرض کارشناسان قرار نمی گیرند.
عوامل ساختاری و نارسائی بخش های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه از جمله شکاف طبقاتی، نابرابری و احساس محرومیت نسبی در حوزه اقتصادی، شکاف میان دولت و ملت، احساس بی‎قدرتی شهروندان، ناکارآمدی مدیران از یک سو،محیط های آلوده و کمبود امکانات رفاهی آموزشی ،نداشتن کادر متخصص اجتماعی و مشکلات روحی و روانی ،شخصیت ، ضعف کاردرهای دینی و عدم آموزش های مناسب از جمله دلایل گرایش به اعتیاد است.

پیامد های اعتیاد

مهمترین پیامد های اعتیاد در جنبه های فردی،خانوادگی و اجتماعی نمایان می شود بطوریکه اولین آسیب از شخص معتاد شروع شده و پس از ویرانگری روح و روان جسم را با ضعف همراه و پیامد های آن نمایان می شود از دست دادن تعادل،پرخاشگری، افسردگی،دروغگویی،انزوا طلبی،ناتوانی در برقرای روابط عاطفی و درگام بعدی خانواده از نظر اجتماعی و اقتصادی قربانی اعتیاد می شود.در چنین شرایطی کار کرد های تربیتی خانواده،مراقبت و حمایت،منزلت اجتماعی،اقتصادی،عاطفی و… از بین می رود و خانواده به سمت فروپاشی فیزیکی یا طلاق عاطفی می رود ودر نهایت هزینه های سرسام آور اجتماع که در ازای افراد مبتلی به اعتیاد پرداخت می نماید می تواند: هدر رفتن سرمایه های ملی، از بین رفتن نیروی فعال کار، ایجاد فساد،در گیر شدن نیرو های امنیتی با افراد بزه کار معتاد، شیوع بیماری های خطرناک(ایدز،هپاتیت و …)، افزایش سرقت و کیف قاپی،افزایش مشاغل کاذب(زباله گردی)،افزایش بیکاری،کاهش امنیت و….گریبانگیر همه اجتماع می شود.

راهکار پیشگیری و درمان اعتیاد

اگرچه سیستم طراحی شده در کشور در سه لایه مقابله با سودگران مرگ،پیشگیری و درمان اقداماتی را به ویژه در حوزه مقابله در سطح وسیعی انجام و همه روزه شاهد کشف مواد مخدر،از بین بردن لابراتورهای تولیدی هستیم اما هنوز فاصله زیادی تا ایمن سازی و کنترل وجود دارد.
در بحث درمان علیرغم ایجاد کمپ های متعدد و مراکز کلینیکی موفقیت ها محدود و حمایت های پس از بهبودی در زمینه روحی و روانی و پذیرش اجتماعی،حمایت اقتصادی در پیچ و خم دستور العمل های اداری گم شده و توفیقات در این عرصه کمتر است.بجز انجمن na (انجمن معتادان گمنام)که بدون تکیه بر دستگاه های دولتی فعالیت می نمایند که عملکرد مثبت و قابل قبول دارند.
اما مهمترین موضوع که هم درمان است و هم پیشگیری فعالیت های مرتبط با حوزه اجتماع و آگاه سازی است که در صورت برنامه ریزی مناسب و اجتماعی کردن هم کمترین هزینه را دارد و هم بیشترین بهره وری را دارد. ارتقا شاخص های فرهنگی در سطح خانواده،محله، نهاد آموزش (دانشگاه،مدرسه،حوزه) ادارات و پادگان ها،محله های حاشیه نشین ،صدا وسیما و رسانه های ارتباط جمعی،رایگان نمودن بهره برداری از امکانات اوقات فراغت ،ترویج ورزش همگانی،ایجاد اشتغال،افزایش تسهیلات مسکن و ازداوج جوانان و بهره مندی از توان مشاوران خانواده و دینی می تواند راهکار های مناسب برای کاهش اعتیاد باشد.

بهنام فرو تن نیا
کارشناس ارشد علوم اجتماعی