کاروانسراها، نشان عبور تمدن ها از لرستان

پایگاه خبری سنگ نوشته، یاداشت، نرگس سپه وند- وجود کاراونسراهای برون شهری با توجه به قرارگیری لرستان در مسیر راه شاهی که دو پایتخت شوش و همدان را به هم متصل می کرده توسط سیاحان و مورخان گزارش شده است. اما نزدیکترین کاروانسرای برون شهری به محل کنونی شهر خرم آباد که متعلق به دوره صفوی بوده کاروانسرای گوشه است.

در دوره قاجار از وجود دو کاروانسرای درون شهری خرم آباد بیشتر نام برده شده، موسوم به شاه عباسی در شرق پل گپ که پس از مرمت توسط مظفر الملک به کاروانسرای محسنیه مشهور گردید و اکنون به طور کامل ویران شده و اثری از آن بر جای نمانده است و کاروانسرای میرزا سید رضا در میدان گپ خرم آباد که اکنون بازار طلافروشان خرم آباد نام دارد و به عنوان یکی از محله های تاریخی بازار بزرگ شهر خرم آباد مربوط به خرید و فروش طلا و جواهرات است.

بانی کاروانسرای میرزا سید رضا حسینی تفرشی بوده که در سال ۱۲۹۵ ( احتمالا) آن را بنا نموده است.كاروانسراي ميرزاسيدرضا در بافت قديمي شهر خرم آباد و به دليل قرارگرفتن در مسير خروجي شهر به سمت شهرهاي غربي در اين منطقه بنا شده و در آن روزگار پذيراي كاروان ها و قافله هاي مختلف بوده است. طبق نظر باستان شناسان لرستانی ميرزاسيدرضا از اهالي تفرش بوده كه در زمان حضور در خرم آباد اين كاروانسرا را احداث کرده و محلي براي اطراق ميهمانان و عشاير كوچرو و همچنين محلی براي اجرای آيين های سنتي و عزاداري مردم شهر در آن دوره بوده است.

معماری بازار زرگران

ناصر سپهوند کارشناس ابنیه و آثار باستانی در این خصوص گفت: این کاروانسرا شامل دو راسته بازار با جهات شمالی- جنوبی و شرقی- غربی بوده و به صورت سرپوشیده بوده که نقطه اتصال این دو راسته به باراندازی بدون سقف ختم می شود. مساحت این کاروانسرا نزدیک به ۳ هزار متر مربع بوده که که داری دو درب ورودی در اضلاع شمالی و جنوبی و با چشم اندازی رو باز در گذشته دارای ۷۲ حجره بوده و در حال حاضر حدود ۶۷ حجره از آن باقی مانده است.
او ادامه داد: ین کاروانسرا در طول حیات خود سرنوشت های مختلفی را تجربه کرده، در زمانی راسته های آن، محل کسب سراجان، برزگران، آهنگران و خیاطان و در زمانی هم سربازخانه قشون دولتی در عهد پهلوی دوم بوده است.
سپهوند افزود: سرانجام در سال ۱۳۵۳ مرحوم ساکی شهردار وقت خرم آباد با تملک حجره های داخل کاروانسرا نسبت به مرمت و احیای این کاروانسرا اقدام نمود. بعد از مرمت این بنای تاریخی حجره های دو راسته آن را به زرگران شهر اختصاص داد و حجره های داخل بارانداز آن را در اختیار قالی و عتیفه فروشان واگذار کرد. اما به مرور زمان زرگران مابقی حجره ها را تملک کردند و اینگونه بود که به بازار طلافروشان معروف شد.
لازم به ذکر است: این بنای تاریخی در ۱۶ شهریورماه سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۹۲۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مهمترین کاروانسراهای لرستان

از مهمترین این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای میرزا سیدرضا در مرکز شهر خرم آباد، قلارزه (قلعه رزمان یا رزمانان)، قلعه نصیر، چمشک و گوشه‌ شهنشاه نام برد که بیش از ۵۰ درصد از این کاروانسراها به ثبت ملی رسیده‌اند.

معماری تاریخی کاروانسراهای لرستان

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در همین راستا گفت: کاروانسراهای استان از هزاران سال پبش تاکنون مسیر ایل راه کوچ عشایر است و عشایر لرستان، همدان، ترکاشوند و بالاگریوه از آن عبور می کنند.
عطا حسن پور با بیان اینکه لرستان یکی از کهن ترین ایل راه های باستانی ایران است ادامه داد: کاروانسراهای لرستان علاوه بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی های معماری خاص و منحصر به فرد هستند.
او گفت: کاروانسرای چمشک که مربوط به دوره صفویه (شاه عباس اول ) بوده و به شماره ۲۱۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تنها کاروانسرایی است که سه حیاط دارد و دومین منزل از خرم ‎آباد به خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، چارتا و قلعه رزه‌ واقع شده ‎اند.
حسن پور با بیان اینکه این کاروانسرا در دامنه کوه شخسک در مسیر راه باستانی شاپور خواست به خوزستان در روستای پشت تنگ چشمک واقع شده است اظهار داشت: پلان آن تقریبا مربع و در ساخت آن از سنگ، آجر و ملات گچ استفاده شده است.
او افزود: ناودان های آن از سنگ و دارای بارویی با کنگره های نیم دایره تزئینی است و صحن آن ۱۲ ×۲۵ متر که ۱۵ رواق اطراف آن را احاطه نموده، شکل اصلی بنا به صورت چهارضلعی است و ارتفاع آن به پنج متر می رسد همچنین دارای ۱۲ اتاق و از ۲ قسمت ساخته شده که قسمتی برای سکونت کاروانیان، قسمتی دیگر جهت نگهبانان و بخش نیز جهت نگهداری چهارپایان مورد استفاده قرار گرفته است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان ادامه داد: حصاری با چهار برج دور تا دور کاروانسرا وجود داشته که بقایای آن باقی مانده است، در مجموع کاروانسرای چمشک دارای ۱۹ اتاق ،۲ اصطبل و سه حیاط می باشد که هر اتاق از ۲ بخش تشکیل شده، بخش پشتی برای نگهداری حیوانات و بخش جلو برای اقامت کاروانیان بوده است.
او گفت: کاروانسرای چمشک در کنار آزادراه خرم آباد- پل زال قرار دارد و دارای ظرفیت منحصر به فرد ژئوتوریسم است که در ۶ کیلومتری این اثر تاریخی غار دستکند کوگان، مناطق گردشگری چم در آسیاب و کدیر قرار دارند.

کاروانسراهای ۱۱گانه لرستان

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: این استان در مسیر جاده راه شاهی شوش به همدان به عنوان ۲ پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته است که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری ییلاقی بود.
حسن پور با اشاره اینکه حد فاصل بین سرزمین های تفت و فلات خوزستان رشته کوه های زاگرس هستند اظهار داشت: لرستان حد مرز این سرزمین ها به شمار می رود و در گذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند کوتاهترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می کردند، راه اصلی که کاروان ها و درشکه شاهی از آن عبور می کرد بین النهرین بود بنابراین کوهستان های استان، بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان بعنوان چاپارخانه مورد استفاده قرار می گرفتند.
او اضافه کرد: از طرفی مرغزارهای لرستان و شرایط آب و هوایی این استان مسیر مناسبی برای عبور چاپارها و استراحت اسب های آنان بود که این مزیت های لرستان باعث شد تا مسیر چاپارخانه های آن از زمان هخامنشیان تا دوران اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
حسن پور عنوان کرد: در دوره های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل های تاریخی لرستان از جمله زال، گاومیشان، سیاه پله و شاپوری، بیشتر مورد استفاده قرار گرفت و چاپارخانه های استان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.
او افزود: در طول مسیر حوزه فرهنگی لرستان قدیم اولین کاروانسرا، با نام قلعه زره در اندیمشک کنونی قرار دارد و دومین کاروانسرا بعنوان چارتا شناخته می شود.
حسن پور گفت: کاروانیان پس از عبور از گردنه معروف کیالان به ترتیب کاروانسراهای سروگل، میشوند، بوکان و دهلیج را پشت سر می گذاشتند و در این میان از کاروانسراهای قلعه نصیر، چمشک، شهنشاه، میرزا سید رضا، چغلوندی و بروجرد (سرای حافظی کنونی) مسیر خود را طی می کردند.

معماری منحصر به فرد کاروانسرای گوشه شهنشاه

این باستان شناس لرستانی گفت: کاروانسرای گوشه شهنشاه در کنار قبرستانی تاریخی با گورنگارهای بسیا زیبایی قرار گرفته است که در این قبرستان مقبره سر سلسله اتابکان قرار دارد و باغستان های انار بسیار زیبا و قدیمی در کنار این قبرستان وجود دارد.
حسن پور افزود: همچنین یک غارباستانی دستکند در نزدیکی این کاروانسراها با ۶۸ پله در نزدیکی کاروانسرای شهنشاه وجود دارد.
او اظهار داشت: همچنین چندین درخت قدیمی نیز در این مکان وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند و تنها درخت زربین با قدمت ۴۰۰ سال در این کاروانسرا مشاهده شده که در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسیده است.
حسن پور با بیان اینکه خاستگاه درخت زربین در استان فارس است ادامه داد: در مجموعه کاروانسرا و قبرستان تاریخی گوشه شهنشاه چهار درخت دیگر توت، بنه وحشی و پسته وحشی نیز ثبت ملی شده اند که این مجموعه تاریخی در سطح کشور بی نظیر است.
او با بیان اینکه این کاروانسرای تاریخی در روستای گوشه شهنشاه نزدیکی شهر خرم آباد واقع شده است گفت: از طرفی به آزاد راه خرم آباد، پل زال و فرودگاه نیز بسیار نزدیک است و روستایی قابل توجه در حوزه گردشگری به شمار می رود.
به صورت زنجیره ای ثبت جهانی شود و کاروانسرای چشمک و گوشه شهنشاه در اولویت قرار دارند

کاروانسراهای لرستان ثبت جهانی می شوند

اکنون در حوزه فرهنگی لرستان از مجموع ۱۱ کاروانسرای استان ۹ کاروانسرا با اقدامات اخیر ثبت جهانی کاروانسراهای ایران توسط یونسکو بصورت زنجیره ای باغات، کلیساها و قنات ها در حال مطالعه و ارزیابی هستند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در این مورد نیز اظهار داشت: با ارزیابی های انجام شده در این راستا کاروانسراهای شهنشاه، میرزاسید رضا، چمشک، قلعه نصیر و میشوند مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتند که یکی از شروط ثبت جهانی کاروانسراها نداشتن معارض محلی است اما متاسفانه کاروانسراهای میشوند و قلعه نصیر دارای مشکلاتی هستند.
حسن پور بیان کرد: با پیگیری های انجام شده ،کاروانسرای چمشک در فهرست ثبت میراث جهانی قرار گرفته و مراحل انجام آن به سرعت در حال پیگیری است که تا سال آینده تکمیل خواهد شد.
او با بیان اینکه ساخت و سازهایی در اطراف و داخل کاروانسراهای قلعه نصیر و می شوند انجام شده است ادامه داد: این آثار تاریخی مرمت شده اند و تلاش می شود در راستای حفظ و نگهداری آنها، با تغییر کاربری مانع از تخریب این آثار شویم.
حسن پور با تاکید بر اینکه کاروانسراهای تاریخی لرستان ظرفیتی برای توسعه گردشگری هستند افزود: در بافت تاریخی شهر خرم آباد علاوه بر وجود خانه های متعدد تاریخی، ۱۱ کاروانسرا وجود دارد که در فهرست موقت ثبت جهانی قرار دارند که در تلاش هستیم این تعداد کاروانسرا طی سال آینده به صورت زنجیره ای ثبت جهانی شود و کاروانسرای چشمک و گوشه شهنشاه در اولویت قرار دارند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان خاطرنشان کرد: ‌کاروانسرای چمشک در شهرستان پلدختر قرار دارد که در شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۹۹۲ در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
او در پایان تاکید کرد: پرونده ثبت جهانی این بنای ارزشمند در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران قرار گرفته است و در صورت ارائه پرونده مذکور در یونسکو ثبت جهانی خواهد شد.